Artykuł ten ma na celu przedstawienie typów siedzib mieszkalnych jakie posiadali polscy możnowładcy, magnateria i nieutytułowana szlachta polska. Ze względu na pozycję społeczną oraz materialną, a także ze względu okres w historii Polski obiekty mieszkalne tej warstwy społecznej nabywały rozmaitych cech i form wyglądu. Społeczność szlachecką można podzielić na: Królewięta, czyli potomstwo króla; magnatów pochodzenia litewskiego, ruskiego i polskiego, którzy posiadali rozległe majątki ziemskie i odpowiednie rezydencje na kresach wschodnich Rzeczypospolitej szlacheckiej. Możnowładztwo, najwyższa warstwa średniowiecznego rycerstwa zajmująca uprzywilejowaną pozycję, posiadające olbrzymie majątki ziemskie z rezydencjami mieszkalnymi. Magnateria polska, była najwyższą warstwą szlachty i odpowiadała średniowiecznemu możnowładztwu, będącą też arystokracją, bogatą szlachtą, dziedzicami tytułów, i majątków ziemskich. Panięta – synowie rodów magnackich. Ziemianie, obywatele ziemscy, posiadacze wielkich i średnich majątków ziemskich i przypisanych do nich siedzib rodowych.
Do XIII wieku siedzibami książęcymi były grody drewniano-ziemne budowane w miejscach trudno dostępnych. Częściami obronnymi były fosy, wały ziemne, wały o konstrukcji drewniano-ziemnej lub kamiennej. Od IX wieku budowano w dolinach na niewielkich wzniesieniach, otaczane rowem lub fosą gródki lub grody stożkowate będące siedzibami rycerskimi i feudalnymi. Wokół grodu znajdowało się podgrodzie.
Zamki powstały w XIV wieku. Zamek był ośrodkiem władzy książęcej, siedzibą możnowładcy i rycerza. Składał się z warowni i budynków mieszkalnych. Całość miała zamknięty obwód obronny w postaci wałów obronnych przeważnie drewniano-ziemnych, czy murowanych. Pierwsze zamki polskie powstały w Legnicy, Wleniu, w Krakowie na Wawelu, na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu, w Opolu, w Rokitnicy, Krośnie Odrzańskim i Wierzbnej. Zamki były budowane najczęściej przez Zakon Krzyżacki. Takimi przykładami są: zamek w Toruniu, Chełmnie, Elblągu, Starogrodzie, w Kwidzynie, Dzierzgoniu, Grudziądzu, Pokrzywnie i Bierzgłowie. Zamki budowane były też przez zakon templariuszy na Pomorzu Zachodnim. Należały do nich zamek w Płotach, Nowogardzie i w Świdwinie. Na terenie Pomorza Zachodniego liczne były zamki zakonu Joannitów oraz zamki rycerskie.
Król Kazimierz Wielki, wybudował trzydzieści sześć zamków w ciągu trzydziestu siedmiu lat. Powstawały zamki na Mazowszu , np. w Rawie Mazowieckiej, w Czersku, Warszawie, Ciechanowie i Liwie a także na kresach np. w Haliczu, Włodzimierzu, Kamieńcu Podolskim, Buczaczu, Jazłowcu.
Zamki zaprzestano budować około 1530 roku. Powstawały wówczas twierdze bastionowe np. Krzyżtopór, Danków, Pilica, Brody, Łańcut, Zamość, Stanisławów, Dubno, Połonne, Kudak, Zbaraż.
Zamki posiadały wysokie i grube mury zewnętrzne ze strzelnicami. Zawsze była wieża zamkowa. Wejścia musiały być ufortyfikowane z mostami zwodzonymi, kratami i wieżyczkami. Oprócz pomieszczeń mieszkalnych były też magazyny, warsztaty, stajnie, prochownie, więzienia, kuźnie. Zapleczem
Wieś folwarczna była to wieś, w której w centralnym miejscu stał folwark lub dwór z zabudowaniami gospodarczymi. Obok folwarku stały czworaki dla służby dworskiej. W okolicy mieściły się też zagrody gospodarzy na własnej cząstce ziemi. Pierwsze wsie folwarczne powstawały w dobrach kościelnych i klasztornych.
Folwark to wielkie gospodarstwo rolne, które istniało od XII wieku. Od XIV wieku folwark to także rolno-hodowlane gospodarstwo. Od XV wieku zamiast daniny i czynszu, który płacili chłopi, zaczęli odrabiać pańszczyznę. Ze względu na olbrzymie zapotrzebowanie na zboże na ziemiach polskich i w Europie nastąpił rozkwit folwarków. Do XVIII wieku folwarki były podstawowym źródłem utrzymania oraz znaczenia gospodarczego i politycznego szlachty. Po uwłaszczeniu chłopów folwark pańszczyźniany przestał istnieć. Pojawił się folwark oparty o najemnej sile roboczej.
Dwór szlachecki, to wiejska siedziba mieszkalna szlachty polskiej, budowana z drewna na podmurówkach kamiennych lub z cegły. Bryła dworu była w kształcie prostokąta i miała dobudowane alkierze. Dwór istniał od renesansu, aż do XX wieku. W strukturę dworu do XVII wieku wchodziły budynek mieszkalny szlachcica i zabudowania gospodarcze. W XVII wieku dwór stał się samodzielnym budynkiem mieszkalnym. Od XVII wieku zaczęto budować dwory parterowe. Mieściły się w nim liczne pokoje. Szczególne znaczenie miała, jadalnia, pokoje gościnne, sypialnie, spiżarnia, kapliczka właściciela dworu. Meble – najczęściej gdańskie – były bogato rzeźbione, malowane, okuwane i inkrustowane. Ściany ozdabiano kobiercami i makatami. W pokojach były herby i portrety przodków. Na ścianach widniały zwierciadła, broń i trofea myśliwskie. W jadalni stały ławy, stoły, kredensy, szafy, tzw. almaria, skrzynie oraz kantor. W pokojach stały piece ceglane, z kamienia, alabastru, z malowanymi kaflami. Okna szklone były szkłem weneckim,
Pałac, to wielkopańska reprezentacja mieszkalna. W Polsce pałace wznoszono szczególnie dla książąt. Były o prostej bryle, o trzech kondygnacjach i wewnętrznym czworobocznym dziedzińcu arkadowym . W okresie baroku korpus pałacu był prosty do którego przylegały prostopadle skrzydła. Po przeciwnej stronie pałacu znajdował się ogród. W okresie klasycystycznym skrzydła pałacowe zastąpiono oficynami.
Ród Żółtowskich w ciągu swojej ponad sześćsetletniej historii (od 1402 roku) posiadał także liczne majątki ziemskie, wsie, folwarki, dwory i pałace. Żółtowscy od momentu powstania rodu od Piotra Ogona z Żółtowa herbu Ogończyk zapisanego w Kronice Mazowieckiej pod datą 1427 posiadali wsie folwarczne: Żółtowo, Myszki, Żuki, Zegadły, Gardzyny, Myszewo, Żabiki. Następne pokolenia bądź to w drodze posażnej bądź przez zakup i dziedziczenie powiększali swoje majątki. W wyniku wypraw wojennych, zdobytego wykształcenia, odpowiednich koligacji, udziału w życiu społecznym i politycznym regionu, zaradności w gospodarowaniu Żółtowscy zdobywali znaczne majątki ziemskie i pozycję społeczną .
Oprócz wsi folwarcznych, folwarków Żółtowscy stawali się właścicielami dworów i pałaców. Piękniejszymi pałacami Żółtowskich były i nadal są: pałac w Jarogniewicach, w Kocku, w Czaczu, w Niechanowie. Zdewastowany już i chylący się ku upadkowi pałac w Głuchowie, dwór w Nekli, dwór w Ujeżdzie, czy dwór w Wargowie. Jak wiemy Dwór w Drzewcach należący niegdyś do śp. Michała Żółtowskiego z Czacza czyli Lasek, Michał odzyskał. Następnie przekazał prawa do niego na Fundację Świętego Brata Alberta.
Niektóre pałace przeszły w ręce obcych ludzi, którzy kupili je od władz samorządowych, np. dwór w Ujeździe. Do czasu II wojny światowej były to piękne rezydencje ziemiańskie świadczące o pozycji Rodu Żółtowskich. Jednak woja, lata powojenne i brak dbającego gospodarza doprowadziły do takiego stanu w jakim teraz są.
Stefan Żółtowski
Artykuł ten został opracowany na podstawie materiałów encyklopedycznych oraz zaciągniętych z Wikipedii, danych zawartych w publikacji „Genealogia Rodu Żółtowskich” autorstwa Michała Żółtowskiego z Łodzi.