Rys historyczny
W Polsce przekształcenie się rycerstwa w szlachtę nastąpiło w ciągu XIV-XVI w. Stan szlachecki przejął stare przywileje rycerskie: prawo własności posiadanej ziemi, ochronę prawną w postaci wysokiej kary za zabicie (główszczyzna) bądź zranienie (nawiązka) rycerza (szlachcica), prawo wyboru instytucji kościelnej przy świadczeniu dziesięciny, prawo do wynagradzania za czas pełnienia służby wojskowej, zwolnienie od ciężarów na rzecz księcia i jurysdykcji urzędników książęcych (immunitet).
Ostatecznie podstawą dominującej pozycji szlachty w społeczeństwie były:
- stopniowo rozszerzane prawa i przywileje stanowe wydawane przez królów (m.in. przywileje: koszycki 1374, czerwiński 1422, jedlnieński 1430; konstytucje piotrkowskie 1496, statut warecki 1423, statuty nieszawskie 1454)
- wyłączność prawa posiadania dóbr ziemskich, dziedziczne posiadanie ziemi
- bezwzględna nietykalność domu szlacheckiego
- nietykalność osobista
- swobody podatkowe, wolność gruntów folwarcznych od podatków
- jurysdykcja nad poddanymi
- wyłączność uprawnień państwowo-politycznych
- wyłączny dostęp do godności i urzędów świeckich i duchownych, prawo sprawowania urzędów
- swobody celne, wolność od opłat celnych
- prawo nabywania soli po niższej cenie
- wyłączne prawo szlachty do produkcji i sprzedaży trunków w obrębie własnych dóbr.
Od końca XVIII wieku przywileje te zaczęły zanikać, szczególnie po uwłaszczeniu chłopów.
Głównym obowiązkiem szlachty była służba wojskowa w pospolitym ruszeniu.
Na początku stanie się szlachcicem możliwe było poprzez koligacje, nabywanie ziemi bądź też na drodze sądowej przez udowodnienie szlachectwa przy pomocy świadków.
W latach 1346-1347 na mocy statutów wiślickich Kazimierza Wielkiego do szlachty należeli ci, którzy urodzili się z obojga rodziców pochodzących ze stanu rycerskiego z legalnego związku małżeńskiego. Jeśli ktoś został „naganiony”, że nie jest szlachcicem, mógł na mocy statutów oczyścić się z takiego zarzutu przed sądem, jeśli kilku świadków zdołało potwierdzić jego pochodzenie i przynależność do herbu.
W 1505 r. powtórzono nakaz statutów z lat 1346-47: aby zostać szlachcicem, konieczne jest szlachetne urodzenie i przynależność do rodów posiadających własne herby i zawołania.
Wejście do stanu szlacheckiego mogło nastąpić jedynie w drodze nobilitacji. Cudzoziemcy stawali się szlachtą polską w drodze nadania indygenatu. Także zostanie szlachcicem możliwe było przez adopcję – do lat trzydziestych XVIII wieku.
Od 1535 r. profesorowie Akademii Krakowskiej otrzymywali tzw. szlachectwo osobiste, a po dwudziestu latach pracy stawało się ono dziedziczne.
Szlachta była bardzo zróżnicowana ze względu na stan majątkowy.
Najbogatsza była szlachta małopolska, korzystająca z nadań ziemi przez książąt i królów, a najuboższa na Mazowszu i Podlasiu, gdzie nie posiadała ludności poddanej i występowały nieduże majątki ziemskie.
W XV-XVI w. szlachta stała się warstwą rządzącą w państwie, była inicjatorem reform ustrojowych, gospodarczych i kulturalnych. Podstawę materialną szlachcie dawała przede wszystkim gospodarka folwarczna, korzystająca na ogół z pracy pańszczyźnianej.
W XVI w. dość liczną warstwę tego stanu tworzyła szlachta średnia, która stała się samodzielną siłą polityczną. Był to okres tzw. demokracji szlacheckiej. Stworzył się wówczas typ polskiej kultury szlacheckiej, który w XVII w. przybrał szczególny character, zwany sarmatyzmem.
Pozycja szlachty była formalnie równa. Znane jest powiedzenie „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”. To właśnie szlachta zaściankowa, zagrodowa, zagonowa czy chodaczkowa, odegrała znaczącą rolę w naszych dziejach. Trafnie ujął to Zygmunt Gloger: “Szlachta ta, najstarsza może u nas, dostarczyła w dawnych wiekach najwięcej ludzi do obrony granic Rzeczypospolitej, uważając służbę rycerską nie za zasługę, ale za obowiązek. Ubóstwa nigdy się nie wstydziła, szczycąc się, że dźwiga pług i miecz zarazem”. Polską osobliwością było też poczucie braterstwa i wzajemnego szacunku całej szlachty od najbogatszych po szaraczków. Niezależnie od zajmowanych stanowisk uważali się za braci, co dali wyraz w oświadczeniach składanych na procesach związanych z „naganą szlachecką”. Świadkowie należący do rodów herbowych mówili: „to jest nasz brat klejnotny i szlachcic z naszej krwi pochodzący”.
W XVII w. wielkość posiadanych dóbr ziemskich decydowała o rozróżnieniu szlachty. Występowała więc:
- magnateria, która posiadała olbrzymie majątki ziemskie,
- szlachta średnia – właściciele jednej lub kilku wsi,
- szlachta zagrodowa – posiadająca niewielkie gospodarstwa,
- szlachta gołota, która utraciła ziemię.
W wyniku tworzenia się wielkich dóbr magnackich oraz narastania dominacji politycznej magnatów znaczenie oraz liczba średniej szlachty uległa zmniejszeniu. Wzrósł odsetek szlachty drobnej, która posiadała jedną bądź kilka wsi. Wzrosła ilość gołoty szlacheckiej, która formalnie miała pełnię praw, jednak w coraz większym stopniu uzależniała się od magnatów.
Na wzorach polskich – od zawiązania się unii horodelskiej w 1413 roku do unii lubelskiej w 1569 roku – powstawał stan szlachecki w Wielkim Księstwie Litewskim po utworzeniu unii polsko-litewskiej. W 1454 r. prawa szlachty polskiej otrzymało także rycerstwo Prus Królewskich.
Od końca XVI w. przewagę w państwie uzyskała magnateria, wykorzystująca do zdobycia władzy uzależnioną od siebie ekonomicznie gołotę szlachecką, zwaną inaczej “szlachtą dworską”.
Według szacunków w końcu XVIII w. szlachta stanowiła od 6 do 10% całej populacji ówczesnej Rzeczypospolitej. W tym magnateria stanowiła ok. 17%, drobna i czynszowa szlachta około 60%. Pozostałą grupę tworzyła szlachta na służbie. W rozmieszczeniu terytorialnym szlachty występowały znaczne różnice regionalne. Na terenach wschodniego pogranicza wyraźnie przeważała szlachta drobna.
Na przestrzeni lat zasady dotyczące pochodzenia szlacheckiego czy szlachectwa zmieniały się podobnie jak prawo. Prawo I Rzeczypospolitej mówiło, że dziecko z legalnego łoża musiało urodzić się minimum 9 miesięcy po ślubie. Od pewnego momentu musiał to być ślub katolicki.
Szlachectwo zostało zdominowane przez pojęcie “szlachcic”. A przecież funkcjonowało pojęcie “szlachcianka”. Stan szlachecki to stan rycerski, do którego kobiety nie miały dostępu. Niemniej jednak szlachcianki posiadały własne włości. Intercyza w dawnych latach była częstym zjawiskiem i często też zdarzało się, że szlachcianka zapisywała swoje dobra mężowi. Szlachcianka należała do szlachty nawet, gdy posiadała męża nieszlachcica.
Wraz z zanikiem pierwotnego znaczenia szlachty jako stanu rycerskiego i zanikiem podstawowego obowiązku szlachty – udziału w pospolitym ruszeniu – na pierwszy plan zaczęły wysuwać się przywileje. Liberalizacji ulegały również wymogi do uznania za szlachcica, był to jednak już schyłek i upadek znaczenia szlachty. Najdobitniejszym przejawem zmian było dopuszczenie do szlachty mieszczan – to już nie miało nic wspólnego ze stanem rycerskim.
W okresie rozbiorów potwierdzanie szlachectwa staropolskiego przez legitymację procesową było czasami bardzo proste. Wystarczyło na przykład uzyskać zapewnienie trzech okolicznych magnatów, aby zostać uznanym przez władze austriackie za szlachcica staropolskiego. Jeżeli w ten czy inny sposób dochodziło do nadużyć i uzurpacji w okresie zaborów, należy podchodzić do tego faktu w sposób szczególny. Był to bowiem jeden ze sposobów na walkę z zaborcą, na oficjalne uznanie przez zaborcę polskości poszczególnych osób. Działania takie umacniały świadomość narodową i pozwalały Polakom piastować urzędy ziemskie oraz zapewniały dostęp do szkolnictwa.
W wyniku rozbiorów szlachta utraciła swoje przywileje. Do utworzonej w 1775 r. w zaborze austriackim „Metryki szlacheckiej” prowadzącej ewidencję rodów szlacheckich nie mogła wpisać się szlachta bezrolna. W drugiej połowie XIX w. za szlachtę uważano przede wszystkim właścicieli ziemskich oraz potomków rodzin szlacheckich. Rozwój stosunków kapitalistycznych, uwłaszczenie chłopów i zrównanie wszystkich obywateli wobec prawa w XIX w. doprowadziło do zmniejszenia znaczenia szlachty. Kryzys agrarny w końcu XIX w. zmusił znaczną część szlachty do podjęcie pracy zawodowej w miastach. Stawała się ona warstwą zwaną inteligencją. Stawała się mieszczaństwem.
W XVI wieku w „Metryce szlacheckiej” było kilkaset nazwisk rodzin szlacheckich, a pod koniec XIX w. liczba nazwisk szlacheckich przekraczała 25000.
Stan szlachecki został ostatecznie zniesiony przez Konstytucję marcowę w 1921r.