Rys historyczny
Szlachta polska wywodziła się z rycerstwa, które wzięło swój początek w XI wieku. Do czasu panowania Bolesława Chrobrego wojownicy otrzymywali konie, broń i żołd. Po dwóch wiekach wojowników zastąpiło rycerstwo, które wystawiało oddział z niezbędnym wyposażeniem, zwany „kopią”. Wówczas Pan lenny zaczął wynagradzać zasłużonych rycerzy ziemią, która stała się podstawą utrzymania „kopii”.
Co różniło wojowników od rycerzy? Na pewno nie umiejętność walki. Zarówno pierwsi wojownicy, jak i późniejsi rycerze potrafili władać bronią. Zmienił się natomiast cel walki i pogląd na postać kobiety. Zgodnie z etosem rycerskim obowiązywały takie zasady, jak: ochrona swego pana, a także sierot, ludzi bezdomnych i biednych, ochrona religii, szczodrość, honor i chęć zasłużenia na względy swojej damy serca. Stan rycerski był silnie i nierozerwalnie związany z religią chrześcijańską. Rycerz musiał więc być hojny wobec Kościoła, osób ze swojej sfery, a zwłaszcza wobec osób rozsławiających jego szczodrobliwość i chwalebne czyny. Kolebką rycerstwa była Francja, później rycerstwo jako stan wyodrębniło się w Niemczech i pozostałych krajach należących do kultury łacińskiej. W Polsce w czasach pogańskich nie było rycerstwa, dopiero po chrzcie Polski można mówić o stanie rycerskim.
Honor był podstawą ideału rycerskiego. Rycerze z poczucia honoru wyruszali na wojny, a nie z obowiązku wasala czy chęci zdobycia łupów. To właśnie honor nakazywał walczyć i ginąć dla króla. Stosowanie zasadzek, zabijanie bezbronnych, używanie broni niegodnej pozycji społecznej rycerza, podejmowanie walki z nie w pełni uzbrojonym przeciwnikiem i ucieczka z pola bitwy były niehonorowe.
Odwaga i gotowość do oddania życia to cechy rycerza, szczególnie gdy przyczyniały się do obrony innych. Odwaga i męstwo często były nagradzane. Rycerze, którzy nie byli szlachcicami, mieli szansę na otrzymanie szlachectwa przez nobilitację i uzyskanie herbu. Szlachta mogła zyskać wzbogacenie herbu o nowe elementy.
Rycerz stawał się wasalem przez złożenie uroczystej przysięgi cesarzowi, królowi lub księciu: „Na wierność swą przyrzekam być dla mojego pana, wielce pobożnego męża, oddanym wasalem i zachowywać dlań swe mężne przywiązanie w niezmienności, szczerze i bez podstępu.”
Zadaniem rycerzy było bronić Kościoła i rozszerzać wpływy wiary chrześcijańskiej. Od początku kształtowania się rycerstwa jego związki z Kościołem były bardzo ścisłe. Najzamożniejsi rycerze byli fundatorami kościołów. W zamian za wstawiennictwo u Boga za popełnione grzechy rycerze oddawali znaczne części swych majątków klasztorom lub biskupstwom. Darowywano często kilka czy kilkanaście wsi. Fundowanie świątyń i utrzymywanie klasztorów wynikały zarówno z żarliwości religijnej, jak i chęci uświetnienia potęgi darczyńców. Przysięga podczas pasowania na rycerza odwoływała się do Boga, a powszechną praktyką było poświęcanie broni, zwłaszcza mieczy. Rycerze codziennie uczestniczyli we mszy świętej, a w wolnych chwilach kazali sobie czytać żywoty świętych. Patronem rycerzy obwołany został św. Maurycy, szczególną czcią rycerze darzyli Michała Archanioła i św. Floriana. Żarliwa wiara w Boga i w słuszność poczynań Kościoła była dla rycerzy źródłem ufności w zasadność swojego posłannictwa.
Rycerze spędzali połowę życia w siodle. Siła fizyczna i odpowiednia budowa ciała były podstawą sukcesów na polu walki. Dlatego też uczestniczyli w licznych turniejach dla zdobycia muskularności, siły i oczywiście sławy.
Kodeks rycerski jako jedną z najistotniejszych cech wymieniał pogardę dla bogactw. Większość rycerstwa żyła ubogo, często jedynie z datków możnych opiekunów. Bogaci protektorzy prześcigali się, rywalizowali między sobą w hojności. Należy zauważyć, że hojność i rozrzutność była aprobowana wobec Kościoła. Natomiast rozdawanie majątku ubogim było źle widziane.
Wybawienie damy z ciężkiej sytuacji było obowiązkiem rycerza. Rycerze oddawali swe serca damom i nie miało znaczenia, czy były one mężatkami czy pannami… Taki rodzaj miłości polegał na adorowaniu kobiety i dokonywaniu dla chwały jej imienia czynów chwalebnych w bojach i na turniejach. Spełnieniem miłości dworskiej wobec panny miało być małżeństwo.
Pierwotnie rycerzem mógł zostać każdy ochrzczony mężczyzna, potrafiący władać bronią. Jednak prawo to zostało ograniczone do tych, którzy pochodzili z rodzin rycerskich. W Polsce rycerzem mógł zostać mieszczanin po nabyciu dużego majątku ziemskiego.
W wieku siedmiu lat rozpoczynała się droga chłopca do rycerstwa. Posyłany był do zamku suwerena. Jako paź lub giermek podlegał i służył panu odpowiedzialnemu za jego wychowanie. Miał obowiązek nauczyć się dobrych manier, usługiwania przy stole, pisania, czytania, jazdy konnej, polowania, władania mieczem, a także zajmowania się koniem. Po ukończeniu 14 roku życia paź był mianowany na giermka.
Pasowanie na rycerza było ceremonią przyjęcia nowego rycerza do stanu rycerskiego. Jednak decydował nie wiek, lecz osiągnięcia militarne.
Z końcem średniowiecza idee rycerstwa ulegają przemianie. Stają się cechą ludzi najzamożniejszych. Duży koszt uroczystości pasowania sprawił, że coraz większa liczba wojowników brała udział w bitwach nie jako rycerze, ale jako osoby z rodzin rycerskich, czyli szlachetnie urodzone. Zaczęło kształtować się pojęcie szlachty, czyli osób pochodzących z rodzin rycerskich. Rycerstwo tym różniło się od szlachectwa, że rycerzem nikt się nie rodził, tak jak szlachcicem.
W miejsce problemów wojennych coraz większego znaczenia dla rycerstwa nabierała ziemia. Wojna przestała być źródłem dochodu, więc rycerstwo zaczęło zabiegać o posiadanie jak największych majątków ziemskich. Zaczęto dbać o folwarki, aby zwiększyć płynące z majątków dochody. Zmniejszenie się roli militarnej i zaangażowanie w sprawy gospodarcze sprawiło, że polskie rycerstwo w XIV-XVI wieku przekształciło się w szlachtę.
Stefan Żółtowski
Artykuł opracowano na podstawie materiałów zebranych z encyklopedii internetowej i publikacji Kornatowski – „Genealogia i Heraldyka”.