Tag: Nr 63

  • Herb szlachecki, rycerski, jego blazonowanie oraz herbowni

    Herb można określić jako starodawny znak rozpoznawczo-bojowy, który wywodzi się z symboliki bohaterskiej. Herby rycerskie były znakami własnościowymi rycerzy, ukształtowały się w średniowieczu. Od XII w. wygląd i zasady budowy herbu ustalane były według ścisłych reguł heraldycznych i związane były z bojową taktyczną grupą rycerzy. Elementy herbu nawiązują do uzbrojenia rycerzy.

    Na polu walki, trudno było rozpoznać osoby i określić, kto jest przyjacielem, a kto wrogiem. Każdy rycerz musiał więc posiadać znak, który umożliwiał innym walczącym rozpoznawanie danego rycerza i do jakiej chorągwi należy. Szczególnie rozpoznawalność była możliwa po proporcu, po jego symbolice i ubarwieniu. To właśnie ów znak przechodził na różne części uzbrojenia rycerskiego. Znajdował się na hełmie i tarczy. Był to tzw. klejnot. Herb był wyróżnikiem jego posiadacza, a więc osoby stanu rycerskiego, później stanu szlacheckiego, następnie rodziny, w końcu rodu.

    Pierwsze herby, nazwijmy je znakami bojowo-rozpoznawczymi odgrywały też znaczenie symbolu dowódcy i jego dóbr. Rycerstwo związane lennie z suwerenem musiało posługiwać się znakiem swego pana. Zwiększyła się ilość znaków rozpoznawczych, własnościowych, herbów.

    W XIII w. herb stał się znakiem przynależności do danej ziemi i pana, a nie indywidualnym atrybutem. Herby zaczęły mieć pewne elementy, których celem było odróżnienie szlachty od ich suwerenów. W XIII i XIV wieku Król zaczął nadawać herby osobom, które nie miały żadnego zwierzchnictwa lennego nad poddanymi, rycerzami, szlachcicami.

    Zasady tworzenia herbów utworzono między XIII a XV wieku. Można powiedzieć, że w tym okresie herb stał się oznaką przynależności do stanu szlacheckiego. Znaku tego zaczęto używać nie tylko na częściach uzbrojenia, ale na domach, dworach, powozach, ubraniach, pieczęciach, pismach, pierścieniach.

    Herby rycerskie były zazwyczaj herbami własnościowymi, które posiadali rycerze. W dalszych czasach wykształciły się herby szlacheckie. Posiadały je rody szlacheckie pochodzące od wspólnego przodka – rycerza, bądź, które otrzymały je na zasadach adopcji, bądź przez nadanie przez władcę czy Sejm, tzw. Nobilitacji lub indygenatu. Obok herbów pojawiały się gmerki. Warstwy mieszczaństwa szczególnie te bogatsze nie posiadające szlachectwa powszechnie ich używały. Gmerki były używane także przez rodziny chłopskie m.in. na Pomorzu. Były stosowane w niektórych krajach o silnym stanie mieszczańskim, jak Niemcy, Włochy, Szwajcaria. Gmerki były tworzone na wzór herbów, zawierały tarcze, hełm i labry. Herby były powszechnie używane przez patrycjat po otrzymaniu szlachectwa w drodze nobilitacji.

    Herb szlachecki – to charakterystyczny znak rodowy, który został ustalony według określonych reguł heraldycznych. Znak ten powinien być niepowtarzalnym dla danego rodu. Jednak w drodze nobilitacji i adopcji posługiwało się nim wiele rodów. Rodziny używające tego samego herbu nosiły miano herbownych.

    Herbowni to staropolskie określenie rodu herbowego. Herbowni zwani inaczej klejnotni lub współherbowni to charakterystyczny dla polskiej heraldyki ród herbowny, to osoby i rodziny posługujące się tym samym herbem lub jego odmianą. Termin ten funkcjonuje tylko w heraldyce polskiej, a więc na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, gdzie wiele rodzin i rodów używało jednego herbu. Herbowni to często kilkaset rodzin będących gałęziami jednego rodu rycerskiego, a czasem wręcz nie spokrewnionych, a powiązanych jedynie

    W Rzeczypospolitej herby miały swoje nazwy, czyli tzw. zawołanie. Natomiast poza Rzeczypospolitą herby określało się nazwiskiem rodziny lub osoby do której należy, lub opisywało się , czyli blazonowało.

    Herby nazywane były nazwami rodów, które pierwotnie je nosiły, np. Poraj, Powała, Odrowąż, Wieniawa, Lis, Często były to nazwy utworzone od nazw obiektów występujących w herbie funkcjonujące paralelnie z nazwami o innej genezie, odnoszącymi sie do tego samego rodu i herbu, np. Kolumna, czyli Roch, Nałęcz, Topor, Orla, Hipocentaur.

    Blazonowanie, czyli opis herbu, wykonane było zawsze zgodnie z zasadami heraldyki.

    W Polskiej heraldyce zachowały się określenia ze staropolszczyzny i łaciny. Język blazonowania został utworzony przez heroldów, m.in. dla potrzeb zwięzłej i jasnej prezentacji herbów wstępujących w turnieje rycerskie rycerzy. Herb opisuje się od strony rycerza trzymającego tarczę. Tak więc prawa strona herbu znajduje się po naszej lewej stronie. Opis tarczy rozpoczyna się od góry i podąża w dół oraz od prawej ku lewej. Najpierw opisuje się pole, czyli tło.

    Wyróżniamy kolory tarczy herbowej: złoty, srebrny, czarny, czerwony, gronostaj, błękitny, zielony, W polu tarczy herbowej godłem są figury zaszczytne, figury uszczerbione. Występują też: hełm rycerski, korona rangowa bądź zawój, klejnot, labry. oraz dodatkowe elementy herbu – trzymacze, postument, dewiza, ordery, płaszcz książęcy, symbole urzędów.

    Stefan Żółtowski

  • Sarmata – polski szlachcic a Żółtowscy

    Starożytni Sarmaci zamieszkiwali nad dolną Wołgą do II w.p.n.e. Byli spokrewnieni ze Scytami, Medami, Partami i Persami. W okresie wędrówki na zachód wyparli Scytów, docierając w końcu I w. p.n.e. do Dunaju, gdzie weszli w kontakt z imperium rzymskim. Sposób życia Sarmatów związany był z pasterską hodowlą zwierząt. Zamieszkiwali tereny między Mołdawią, Ukrainą, Polską, wybrzeżami Morza Czarnego, Jeziora Aralskiego, poprzez Kazachstan do Ałtaju i południowej Syberii.

    Od III w. p.n.e. zamieszkiwali między Donem i Morzem Czarnym. Następnie byli ludami żyjącymi nad Dunajem. Północną granicą ich bytowania był Bałtyk, czyli Ocean Sarmacki. Sarmaci tworzyli związek plemion, do którego zaliczali się: Jazygowie, Roksolani, Syrakowie, Aorsowie, Antowie i Alanowie.

    Sarmaci byli znakomitymi wojownikami, wprawionymi w sztukę wojenną, odznaczali się walecznością i męstwem.

    Skąd powstała teoria, że Polacy to potomkowie Sarmatów? W wyniku badań archeologicznych na terenach Polski odnalezione zostały w słowiańskich grobowcach przedmioty w stylu sarmackim. Od końca XVI do drugiej połowy XVIII wieku wytworzyła się teoria kulturowa w Rzeczypospolitej, zwana Sarmatyzmem. Według tej teorii szlachta polska miała pochodzić od Sarmatów. To po swoich walecznych przodkach – Sarmatach, szlachta miała odziedziczyć umiłowanie wolności, gościnność, dobroduszność, męstwo oraz odwagę. Sarmatów polskich cechowało umiłowanie wolności i przywiązanie do tradycji. Łączyło się to ze zdecydowaną niechęcią do wszelkich zmian ustrojowych. Świadomość ta miała ogromny wpływ na kształtowanie umysłowości, obyczajowości i ideologii polskiej szlachty. Wpłynęła na spójność i solidarność narodu polskiego po unii lubelskiej. Kultura sarmacka wywierała wielki wpływ na obywateli Rzeczypospolitej Szlacheckiej. Sarmatyzm to poglądy charakterystyczne dla szlachty polskiej na przełomie XVll i XVlll wieku. Kultura sarmacka także kształtowała świadomość narodową w czasach zaborów.

    Sarmatyzm cenił walkę w obronie wartości chrześcijańskich, szlachetność, dobroć, dobrą sławę, waleczność, honor, szczodrość, dobre obyczaj , kulturę słowa i obycia, wszelkiego rodzaju etykietę życia.

    Rycerstwo Polskie, z którego wywodził się stan szlachecki było elitą na tamte czasy. To dzięki rycerstwu przetrwała Polska, pomimo różnych dziejów historii, zagrażających tożsamości Rzeczypospolitej. Dzięki rycerstwu Rzeczpospolita wyrosła na potęgę europejską, a obecna zawdzięcza swoją tożsamość.

    Celem kultury szlacheckiej – sarmatyzmu było podkreślanie i naśladowanie odwagi zacnych rycerskich przodków, którzy bronili i przelewali krew w obronie Ojczyzny. Oddawali dla niej życia, dla chwały najjaśniejszej Rzeczypospolitej.    Olbrzymie zasługi miała szlachta w okresie zaborów. Brała udział w powstaniach 1830 i 1863. Bardzo często traciła majątki, była niewolona, a często traciła życie.

    Nie musimy szukać daleko. W rodzie Żółtowskich możemy odnaleźć bardzo dużo osób, którzy poświęcili swoje życie dla dobra i chwały Ojczyzny. Byli oni wychowani na literaturze sarmackiej. Podtrzymywali tradycje rodzinne i byli przekonani o swym pochodzeniu od starożytnych bohaterskich Sarmatów.

    W kwartalniku nr 55 z września 2009 roku w moim artykule „Korzenie rodu Żółtowskich” wymieniałem przedstawicieli rodu Żółtowskich zarówno z głównej odnogi mazowieckiej, jak i bocznej odnogi wielkopolskiej. Nie będę przytaczać tych samych postaci, ale dla przykładu wymienię kilku bohaterów, typowych Sarmatów, którym należy się chwała za postawę bohaterską w walce o Polskość, o jej byt.

    Stefan Skarbek Żółtowski – rycerz walczący pod Cecorą w 1620 r.,

    Jan Wojsław Żółtowski, właściciel Żółtowa – Żabik, walczył pod Cecorą w 1620 r., Był komendantem twierdzy w Kudaku nad Dnieprem, zginął jako bohater wysadzając się w powietrze, gdy Turcy zdobyli Twierdzę.

    Wojciech Żółtowski, rycerz, który pod dowództwem Króla Jana III Sobieskiego walczył pod Wiedniem z Turkami.

    Generał Królestwa Polskiego Edward Żółtowski, ur. 18 .03. 1775 w Mochowie pod Sierpcem, zm. 30 stycznia 1842 w Warszawie – generał polski i francuski. W 1792 wstąpił do artylerii I Rzeczypospolitej. Wziął udział w powstaniu kościuszkowskim, walczył w Legionach Polskich we Włoszech, uczestniczył w kampaniach 1797, 1798, 1799, 1800. W czasie wojny polsko-austriackiej poprowadził 3. Pułk Piechoty w bitwie pod Raszynem, wziął też udział w szturmie Sandomierza. Uczestniczył w szturmie Zamościa. Przeszedł cały szlak bojowy w kampanii 1812, odbył całą kampanię niemiecką. Został ranny w bitwie pod Lipskiem. W czasie powstania listopadowego organizował oddziały powstańcze w Lubelskiem. Odznaczony Krzyżem kawalerskim Virtuti Militari, Krzyżem kawalerskim Legii Honorowej, Krzyżem oficerskim Legii Honorowej.

    hr. Stanisław Żółtowski ur. 1810 r. w Urbanowie, podporucznik 2. pułku ułanów Wojsk Polskich w 1831 r., kawaler Orderu Złotego Krzyża Virtuti Militari.

    hr. Marceli Żółtowski ur. 1812 w Białczu, oficer 2. pułku Ułanów 1831 r., kawaler Orderu Złotego Krzyża Virtuti Militarii.

    hr. Paweł Cieszkowski–Żółtowski ur. 1889 w Niechanowie, komandor Orderu Polonia Restituta, trzykrotny Kawaler Krzyża Walecznych, uczestnik odsieczy Lwowa i kampanii 1920 r., major wojsk polskich, w czasie II wojny światowej działacz organizacji „ Uprawa” – „ Tarcza” pod pseudonimem Ogończyk.

    hr. Zbigniew Żółtowski ur. 1888 w Myszkowie, uczestnik Powstania Wielkopolskiego 1919-1921, Członek Wielkiej Rady OWP (1926), współpracownik Rządu gen. Władysława Sikorskiego w Angers.

    Polskiego Sarmatę oprócz waleczności i poświęcenia najwyższego skarbu jaki miał – swego życia dla Ojczyzny wyróżniała też gościnność i hojność. Polski szlachcic nie skąpił jadła oraz rozmaitych napojów, szczególnie miodu pitnego i wina. Wadą polskiego Sarmaty było pijaństwo. Powodowało ono zaczepki i bijatyki. Jeśli inny „pan brat” obraził polskiego Sarmatę, ten sięgał do szabli. Szlachcic Sarmata dla odróżnienia od reszty społeczeństwa nosił odpowiedni bogaty strój, świadczący o jego pochodzeniu i statusie społecznym. Każdy polski szlachcic miał dziedziczny majątek , co dawało mu niezależność finansową.

    Historia Polski, skomplikowane losy Ojczyzny, rodziny, dzieje rodów, zawirowania wojenne spowodowały, że wielu polaków nie odnalazło swoich korzeni i swojej tożsamości

    Stefan Żółtowski

  • Arystokratyczne tytuły szlachty polskiej

    Część I – Baron, Markiz, Mirza

    W Polsce obok szlachty nie utytułowanej, występowała również szlachta wyższa, czyli utytułowana, zwana arystokracją. Jak pisałem w poprzednich publikacjach w Rzeczypospolitej Szlacheckiej nie występowały tytuły arystokratyczne. Wyjątek stanowili książęta litewscy i ruscy, którzy mogli używać swoich tytułów – kniaź.

    Do szlachty utytułowanej zaliczamy rody posiadające następujące tytuły arystokratyczne: baron, hrabia, markiz, kniaź, mirza i książę

    Baron to najniższy tytuł arystokratyczny. Uważany był zawsze jako tytuł niższy od tytułu hrabiego, a wyższy od tytułu szlachcica. Używany był w Polsce Piastów ale nie jako tytuł feudalny lecz kurtuazyjne zbiorowe określenie rady królewskiej. Używano go również mówiąc o szlachcie trzymającej ziemię na prawie rycerskim bezpośrednio od monarchy. W Polsce tytuł ten nie był znany. Baronami nazywano zaś pierwotnie wyższych urzędników oraz najstarsze polskie rody szlacheckie. Zapisy te znajdujemy w „Clenodiach” , dokumencie opracowanym przez Długosza. Na Śląsku wolni panowie (Freiherr, liber baro) była to szlachta podlegająca bezpośrednio królowi Czech, z pominięciem zależności wobec miejscowych książąt piastowskich.

    W okresie rozbiorów tytuł barona nadawany był powszechnie we wszystkich zaborach.

    Do otrzymania tytułu barona miała prawo szlachta mogąca udowodnić pochodzenie od osób piastujących urzędy ziemskie czy powiatowe. Korona rangowa przysługująca baronom jest najczęściej ozdobiona siedmioma perłami na siedmiu pałkach.

    Markiz to tytuł arystokratyczny stosowany w Europie, Chinach i Japonii. Pierwotnie powstał z tytułu margrabiego, czyli zarządcy marchii w czasach nowożytnego cesarstwa rzymskiego. Dopiero w późniejszym okresie tytuł markiz nabrał cech dziedzicznego tytułu arystokratycznego. Jako tytuł arystokratyczny znajduje się w hierarchii na drugim miejscu, zaraz po księciu, a przed hrabią. Tytuł pochodzi z francuskiego marquis. Dawniej hrabia, który chronił granic był bardziej uprzywilejowany od innych hrabiów, co tłumaczy stosunkowo wysoką ważność w hierarchii. Wśród polskich rodzin arystokratycznych wyróżnia się tylko dwa nazwiska z tym tytułem:

    – Myszkowscy (Gonzaga-Myszkowscy), a następnie Wielopolscy; tytuł nadany pod warunkiem dziedziczenia określonych dóbr ;

    – Umiastowscy – tytuł nadany jako osobisty dla Janiny z Ostroróg-Sadowskich, małżonki Władysława hr. Umiastowskiego.

    Mirza, murza, początkowo oznaczał : wodza, księcia. Później tytuł ten uważano za honorowy używany w krajach islamu. Tytuł mirza używany był jako perski tytuł odpowiadający godności księcia krwi.

    Używali go Turcy, Mongołowie, Tatarzy, w Indiach Wielkiego Mogoła oraz w innych krajach znajdujących się pod wpływem kultury perskiej. Tytuł mirza wymieniany przed imieniem był odpowiednikiem arabskiego effendi i polskiego słowa pan i używany bywał w stosunku do urzędników i uczonych. Oznaczał osobę szanowaną z racji posiadanej wiedzy, z czasem stawał się częścią nazwiska mirza to również tytuł (używany przed imieniem) przysługujący osobom, których matka była potomkinią Husajna. Tytuł ten używany był również przez szlachtę tatarską w Chanacie Krymskim i w krajach z nim powiązanych, w tym także przez Tatarów polsko-litewskich. Polsko-litewscy Tatarzy nosili ten tytuł przed nazwiskiem, np. Samuel Mirza Korycki, Leon Najman Mirza Kryczyński, Selim Mirza-Juszeński Chazbijewicz. Z czasem także mirzowie bywali w Rzeczypospolitej tytułowani kniaziami lub książętami.

    Stefan Żółtowski

    Ciąg dalszy w następnym kwartalniku.