Część I – Baron, Markiz, Mirza
W Polsce obok szlachty nie utytułowanej, występowała również szlachta wyższa, czyli utytułowana, zwana arystokracją. Jak pisałem w poprzednich publikacjach w Rzeczypospolitej Szlacheckiej nie występowały tytuły arystokratyczne. Wyjątek stanowili książęta litewscy i ruscy, którzy mogli używać swoich tytułów – kniaź.
Do szlachty utytułowanej zaliczamy rody posiadające następujące tytuły arystokratyczne: baron, hrabia, markiz, kniaź, mirza i książę
Baron to najniższy tytuł arystokratyczny. Uważany był zawsze jako tytuł niższy od tytułu hrabiego, a wyższy od tytułu szlachcica. Używany był w Polsce Piastów ale nie jako tytuł feudalny lecz kurtuazyjne zbiorowe określenie rady królewskiej. Używano go również mówiąc o szlachcie trzymającej ziemię na prawie rycerskim bezpośrednio od monarchy. W Polsce tytuł ten nie był znany. Baronami nazywano zaś pierwotnie wyższych urzędników oraz najstarsze polskie rody szlacheckie. Zapisy te znajdujemy w „Clenodiach” , dokumencie opracowanym przez Długosza. Na Śląsku wolni panowie (Freiherr, liber baro) była to szlachta podlegająca bezpośrednio królowi Czech, z pominięciem zależności wobec miejscowych książąt piastowskich.
W okresie rozbiorów tytuł barona nadawany był powszechnie we wszystkich zaborach.
Do otrzymania tytułu barona miała prawo szlachta mogąca udowodnić pochodzenie od osób piastujących urzędy ziemskie czy powiatowe. Korona rangowa przysługująca baronom jest najczęściej ozdobiona siedmioma perłami na siedmiu pałkach.
Markiz to tytuł arystokratyczny stosowany w Europie, Chinach i Japonii. Pierwotnie powstał z tytułu margrabiego, czyli zarządcy marchii w czasach nowożytnego cesarstwa rzymskiego. Dopiero w późniejszym okresie tytuł markiz nabrał cech dziedzicznego tytułu arystokratycznego. Jako tytuł arystokratyczny znajduje się w hierarchii na drugim miejscu, zaraz po księciu, a przed hrabią. Tytuł pochodzi z francuskiego marquis. Dawniej hrabia, który chronił granic był bardziej uprzywilejowany od innych hrabiów, co tłumaczy stosunkowo wysoką ważność w hierarchii. Wśród polskich rodzin arystokratycznych wyróżnia się tylko dwa nazwiska z tym tytułem:
– Myszkowscy (Gonzaga-Myszkowscy), a następnie Wielopolscy; tytuł nadany pod warunkiem dziedziczenia określonych dóbr ;
– Umiastowscy – tytuł nadany jako osobisty dla Janiny z Ostroróg-Sadowskich, małżonki Władysława hr. Umiastowskiego.
Mirza, murza, początkowo oznaczał : wodza, księcia. Później tytuł ten uważano za honorowy używany w krajach islamu. Tytuł mirza używany był jako perski tytuł odpowiadający godności księcia krwi.
Używali go Turcy, Mongołowie, Tatarzy, w Indiach Wielkiego Mogoła oraz w innych krajach znajdujących się pod wpływem kultury perskiej. Tytuł mirza wymieniany przed imieniem był odpowiednikiem arabskiego effendi i polskiego słowa pan i używany bywał w stosunku do urzędników i uczonych. Oznaczał osobę szanowaną z racji posiadanej wiedzy, z czasem stawał się częścią nazwiska mirza to również tytuł (używany przed imieniem) przysługujący osobom, których matka była potomkinią Husajna. Tytuł ten używany był również przez szlachtę tatarską w Chanacie Krymskim i w krajach z nim powiązanych, w tym także przez Tatarów polsko-litewskich. Polsko-litewscy Tatarzy nosili ten tytuł przed nazwiskiem, np. Samuel Mirza Korycki, Leon Najman Mirza Kryczyński, Selim Mirza-Juszeński Chazbijewicz. Z czasem także mirzowie bywali w Rzeczypospolitej tytułowani kniaziami lub książętami.
Stefan Żółtowski
Ciąg dalszy w następnym kwartalniku.